Dersim adının Anlamı ve Tarihi

Dersim, Gileki (Dimilik) "der" (kapi), "sim" (gümüs), Zazaca'da, Dersimce ise "deyr-sim" sözcüklerinden olusan bir isim tamlamasidir.

Türkçe'ye "gümüs kapi" olarak çevirebiliriz. MÖ 4.yüzyildan önce Yunan tarihçi ve cografyacilarinin Dersim yöresine "DARANIS" adini verdikleri ve Anadolu'ya iliskin en eski adlarin basinda "Dariaini"ni geldigi belirtilmektedir.

Tarihçi Ptolemy'nin Dersimi "Daranalis" olarak kaydedilmesi mö 519 yilinda Pers Krali Dara'nin (Darius) Kral olmasindan itibaren baslamaktadir. Munzur Daglari'ni içine alan genis bir alani kapsayan "Daranalis" adinin yüzyillarca kullanildigi bilinmektedir.Günümüzde Erzincan'a bagli Tercan ilçesini kapsayan alana "Deryene" (Derksen) adinini verildigi Strabon'un "Cografya" adlarinin verildigine baska kaynaklarda da rastlanmaktadir.

Dersim adinin kökeni, Hazar denizi'nin güneyindeki Deylem bölgesinde yasantilarini sürdüren Deylemlilere kadar uzanmaktadir.Deylemliler (Gilanikliler-Gilanlilar) Pers öncesi halklarindan olup 4. yüzyilda Deylemista adiyla alinan yurtlarini, sürekli olarak Arap, Fars, Türk ordularina karsi korurlar.
Deylemliler'in yurtlarini koruma çabasi 1256 yilinda Mogol isgaline kadar sürer. Mogollar'dan kaçarak batiya göç eden bir kisim Deylemlier'in bugünkü Dersim'e yerlestikleri sanilmaktadir.

Iste yurtlarini terkedip, Anadolu'ya dogru göç eden Deylem asiretlerinin bu bölgede yerlesmesiyle bölgeye kendi adlarini egemen kildiklari sanilir. Yunan tarihçi ve cografyacilarinin Dersim bölgesine "Daranis" adini verdikleri gibi Dara'nin "Bisütün Kitabelerin de bu havaliyi tanimlayan"Zuzu" tabirin de Dersim yöresinde konusulan "Zaza" sözcügünden geldigi muhtemeldir.
Cumhuriyet döneminden önce 19. yüzyilin ikinci yarisinda Osmanli Imparatorlugu'nun resmi yazismalarinda yogun olarak "Dersim" adi sikça kullanilmistir.

1847 yilinda Dersim Sancagi'nin Erzurum eyaletine verilmesinden sonra 1859 yilinda yapilan bir degisiklik de Harput eyaletine baglanir. Iste bu tarihten itibaren Dersim ve çevresi haritalarda gösterilmeye baslanmistir.


Tunceli'nin (Dersim) Özet Tarihi

MÖ 5000 yillarinda Dersim yöresinde yasadigi saptanan "müski" adli Aryalar'la basladigi Asur bölgelerinde Dersim halkinin "MÜSKI" adi ARYALAR oldugu belirtilmektedir. Daha sonraki dönemlerde "KARDUK" adini alan bu kavim, Hitit kralligi'nin yikilmasiyla batidan gelen PALA ve diger Hititliler'e karistilar....Bu dönemde Suhna, Ishüru, Alshi halklari Hititler'e komsu idiler. MÖ 4000'lerde Sümerler'in egemen oldugu Akad Krali Sargan ve Naramsin'e ait kitabelerde anlasilmaktadir, ancak MÖ 2370-2330 yillarinda Dersim, Akadlar Devleti'nin bir ili olarak gösterilmektedir.

MÖ 2200'de Dersim ve çevresi Mezopotamya-Anadolu arasindaki ticari iliskilerde geçis noktasi; bu binyilin ikinci yarisindan önce bagimsiz Hurri Kralligi arkasinda Hitit Imparatorligu (XV. Yüzyilin ortalari XI. Yüzyilin sonu) yayilma siyasetinde öncelikli bir yer tutan bölge olmustur.MÖ 2....'de "isu va" diye anilan bugünkü Tunceli-Elazig bölgesinin halki olan Hurriler'in uygarlik açisindan Hititler'i etkiledigi görülür. Daha sonra Saburrular, Hurri diye anilmaya basladilar.MÖ 2000 yilinda Kuzey Dogu Anadolu, Hurriler'in egemenligine girdi. MÖ 1500 yillarinda Hurriler Orta Dogu'nun en güçlü devleti idi.
MÖ 16.-15. Ve 14. yüzyillarda bölge Mitaniler'in egemenligine girer. Mitaniler (Mitani halki Hurrilerden olusuyordu.) Dersim yöresinde Asurlar'dan da önceleri bir süre egemenlik kurmuslardir. (MÖ 1252) Asur Krali Tukulti (MÖ 1242-1206) Hurriler'e ait ALZI, AMADUNU (Diyarbakir) Purulumzi bölgelerini almistir.

Hitit Krali Suppuliluila Mas ve oglu Marsilis (MÖ 1347-1320) yazitlarinda komsu ALZI , SUHWA, ISHUVA ve ALSHI halklariyla savaslardan söz eder. Bu halklar Ermeniler'den önce bölgeye gelmis bölgenin ilk halklaridir. MÖ 1335 yilinda Dersim yöresi ile bütünlesen AZZI -HAYASA ülkesini Hatti Krali II. MÜRSILI bir seferle kendisine bagladi. Dersim olarak adlandirilan Isuwa yöresinde "MÜSKILER" yasiyordu. Erken demir çaginda yöreye nereden geldikleri kesin olmayan Müskiler'in Dersim yöresini iskan ettigi bir alan olarak görülmektedir. MÖ.IX. yüzyilda Müskiler, Murat suyu ile bati firat arasinda "USUVA"yi da içine alan bölgeye gelip yerlesirler. Bu sirada yöre halki Hurriler'den olusuyordu. Asur Kralliginin bölgeye ilki bu kez Asur-Muski mücadelesine sahne olur. IX. Yüzyilin sonlarina kadar bölgeye Asur yagmar seferlerine maruz kalir. Dersim çervresi IX. Yüzyildan iyibaren bu kez Dersim; Asur ve Urartular arasinda çekisme konusu olur. Ancak Asurlar bu tarihlerde kendi iç karisikliklari ile ugrastiklarindan bölgenin hakimiyeti el degistirmistir.(Hakimiyetini kaybetmislerdir.) Urartu Krali MINUA (810-785/780 yillarinda Alzi ülkesini VIII. Yüzyilin baslarinda da (799'dan sonra) ele geçirerek kendi eyalet sistemi içine katmistir.

MÖ VIII. Yüzyilda Dersim yöresi Urartular'in egemenligi altina girdi. Urartular(MÖ 900-612) Müskiler'in saldirilarini püskürttüler.VIII.yüzyilda Dersim Urartu Devleti'nin sinirlari içerisinde olup, Urartular-Dersim-Elazigi yöresine "Süpani" diyorlardi. Urartu halki MÖ II.yüzyilarindan kalma Hurrice'ye yakin bir dil konusuyorlardi. Urartu Devleti, Hurri soylarinin küçük prenslikleriyle bir birlik olusturmalari sonucu kurmuslardir.

Ilk Krali Sarduri I. (MÖ 840-825) Dersim yöresi VI-II. Yüzyilda Urartu sinirlari içerisinde göstermektedir. Izoli'de, Bagin Mazgirt'e ve Palu'daki yazitlarda bu gerçegi kanitlamaktadir.
Kral II. Rus'a (MÖ 678-645) Mazgirt'i bayindir bir haline getirerek, kaleye bir kitabe yazdirir. Dersim yöresindeki Müskilerin saldirisini püskürtmüs ve bu dönemde etkisiz hale getirmistir.Mazgirt kale köyündeki kale II. Rusa döneminde yapilmistir.

MÖ 715 yilinda Med asiretlerinin önderlerinden Dayarikko Keyeksa tüm Med asiretlerini (Med, Guti, gui, Kusi, Lolo, Mamai, Kardus, haldi ve Kardu) bir araya getirerek bugünkü iran sehri Hamedan'da Medler'i bir devlet çatisi altinda birlestirdi. MÖ 600 yillarinda Medler, Urartu Devletini ortadan kaldirdilar. Böylece Urartular'in yerine bölgeye Medler egemen olurlar. Medler MÖ 7. yüzyilda Isuva'yi, 560 yillarinda ise Dogu Dersim yöresini ele geçirdiler.Böylece Dersim bölgesi Med Devletinin egemenligine girdi.

Medler'in Dersim yöresindeki egemenlikleri süresince dinsel alanda yüzyillar boyunca silinmeyen izler biraktiklari anlasilmaktadir. Dersim'de siiligin bir kolu olan Ehl-i Hak Mezhebi büyük ölçüde Zerdüstlük'ten etkilenmistir. MÖ VII. Yy.'da Dersim Med egemenligi altina girdi. Ancak yerlesik bir düzen olusturamayan Med Devletine MÖ 550'de Persler Anadolu'ya sefer yapar.Dersim yöresini fetheder.Pers döneminde "Medya Sinir Saptanligi" içinde yer alan Dersim'in yerel halki, Haldiler, Khalibler, Massinekler ve Akilisenler'den olusmaktaydi. 13. Satraplik olan Akilisenler, Dersim için bulundugu Armenia satrapliginin sinirlari Agri Dagindan, Firat irmaginin kiyisina dogru uzana bölgeyi kapsiyordu.

Heredot'un 13. satraplik olarak belirledigi Dersim'in içinde bulundugu satrapligin o zaman ki valisi ORTATAS, Akilisene yöresini de kapsayan alanda valilik yapiyordu.
MÖ 334 yilinda Büyük Iskender; Biga Çay'i ISOS savasi daha önce de Gawgamala (Kerbela yakinlarinda) yaptigi savasta Persler'i agir yenilgilere ugratan Makedonyalui Iskender, tüm Anadolu'yu Makedonya topraklarina katti. Pers soylularindan Ariorates, MÖ 332'de Dersim'i kapsayan topraklarda Makedonya Kralligini kurdu.

Makedonyalilar'in Anadolu'ya egemenlik yillari isyanla geçer.Isyanlarin basini Akilisene (Dersim) ve Kapadokya halki çeker. II. Ü. Ariorates, Makedonyalilar'a karsi basarili bir direnis örgütleyerek, MÖ 301'de Kapadokya Kralligi'ni yeniden kurdu.Ancak Makedonyali asker önderler isyan bölgesine gelerek , katliam yaparak isyan bastirdilar.(MÖ 322) Iskender'in ölümünden sonra Perdikkas ayaklanma bölgesi olan Akilisene gelir, Dersim'deki ayaklanmayi bastirir. Dersim böylece Makedonya egemenligine girer. Dersim bölgesi MÖ 230 yilinda Kapadokya'ya dahil edildi.

MÖ 180'lerde Kapadokya Kralligi, Anadolu'yu isgal politikasi gütmekte olan Roma Imparatorlugu'nun uydusu durumuna geldi.Anadolu'da Roma ordusuna karsi da etkin olan Pontos Kralligi, Kapadokya topraklarini isgale yeltenince, Roma-Pontos savasi basladi.
Sulla komutasindaki Roma ordusunun Potos-Ararks isbirligini çökertmesinden sonra, etkinligi azalan Pontos Devleti, son krallari Mitridates, Evpatur'un Roma komutanlarina yenilmesiyle ortadan kalkinca Dersim Roma egemenligine girdi.
Part Kralligi döneminde ise , Part Krallarindan Mitridates MÖ 140 yilinda Dersim bölgesini egemenligi altina alir.Araks (Part) Kralligi, Selekidler'e meydan okurlar. Pers Kralligi ülke topraklarini daha sonra Persler'le paylasirlar.. Bu prensliklerden birini de ARTARSASD'in oglu Tigran (Dirkan) yönetir.Tigran, Sophane (Dersim-Elazig) Kralligini da alarak, böylece dersim bu dönemde TIGRAN'in egemenligi altina girdi. MÖ 70'lerde ise Arasklar yönetimiyle, Arsaklar arasinda el degistirdi.

MÖ 69-66 yillarinda Romalilar Lukullus komutasinda ki bir orduyu Tigran'in üzerine gönderirler.Lukullus Malatya (Melitene) Sophane (Dersim-Elazig) yörelerini yagmalar.Tigran Van'a kaçar. MÖ 55'lerden baslayarak Dogu Anadoluya giren Partlar Dersim'de etkinlik sagladilarsa da , bu etkinligi kiran roma Askeri gücü, bölgeyi kapadokya eyaletine bagladi.

Romalilar MÖ I. yüzyildan itibaren partlar'in üzerine sürekli seferler düzenlemislerdir. Partlar'in (Arsaklar) direnisi uzun yillar sürer. Part Krali MIDRDATES, Ermeni (ARASK) Krali ve damadi Tigran Romalilar'a karsi savasmislardi. Bu dönem de Dersim bazen Arsaklar'in bazen de Arasklar'in egemenligi sinirlari içinde kalmistir.

Sasaniler (212-642) Babek'in oglu Erdesir 226 yilinda Sasani Imparatorlugu'nu kurmustur.Grek ve Roma tarihçilerine göre, Sasaniler, Romalilarla ve Bizanslilarla savasmislardir.Daha sonra Sasanilerle Bizanslilar arasinda kalici bir baris yapilir.Dersim-Elazig yöresi Sasani Imparatorlugu içinde kalir.
395'ten sonra Dogu Roma (Bizans) Imparatorlugu'nun egemenligi altina giren Dersim "Roma Mezopotamyasi" denilen "Therma" içerisinde iken Iran-Sasanli ve Bizans ordulari etkinlik savaslarina sahne olur. Sasaniler'in Dersim'deki egemenlikleri 506 tarihinden sonra baslar.Sasani hükümdarlarindan I. Kubart (Kavaz) Dersim yöresini Imparatorlugunun sinirlari içine alindigi söylenirse de, bölgenin daglik olusu, nedeniyle egemenligi her zaman oldugu gibi saibeli kalmistir.

642 yilinda Halife Ömer zamaninda Nihavend Savasi (642) sonucunda Arap Islam Ordulari Sasani Sahi olan III. Yezdigirt'i yenilgiye ugratmasiyla, Araplar, Sasani Devletinin siyasi valigina son verirler.
661 yilinda Araplar Habib b. Meslene tarafindan Dogu Anadolu bölgesinde fetihlere girisilir. Bizans Imparatoru Konstantin durumu kendi lehine çevirmek için Dersim; Erzincan ve Erzurum yöresine sefer düzenler, olumlu sonuçla döner. 653 yilinda Habib, Mesleme, Ermeni valiler'in destegiyle Dersim'de denetimi saglarsa da, Dersim bu dönemde Bizans; Arap güçleri arasinda sürekli el degistirmisti.(686)

700 yilinda Arap Islam Ordusu Abdullah b. Abdülmelik komutasinda bir sefer yapar ve Erzurum, Erzincan,Dersim bölgesi Arap egemenligine girer.

772 yilinda Abbasi yönetimine karsi Dersim yöresinde genel bir ayaklanma olur.(Ayaklanma içinde Ardzruni, Bagratli ve Mmikon Ermeni kökenli boylari vardir.) Dersim merkezinde baslayan bu ayaklanma, genisleyerek isyan dalgasi Erzurum'u kusatma altina alir. Amir; b. Ismail El Harisi komutasindaki Arap ordusu, Ermeniler'i Erzurum; Ercis yakinlarinda yenilgiye ugratir. Abbasi Halifelerinden Muhammed Mehd ve Halife Mutez döneminde de bölgede isyanlar çikmistir.Bu dönemde Bizanslilarla Islam Arap kuvvetleri bölge de etkinlik kurmaya çalissalar da, Bizans Imparatoru Theoophilo 837 yilinda Dersim yöresini yagma eder.Hozat yakininda ki CMU(CMNU) Palin ve Maskert (Mazgirt ile Akkilisene) yöresini isgal eder. Hozat'i tahrip eder.Bizansin baskici yönetimine karsi halk ayaklanir. 837 yilinda Dersim yöresi Bizansli Jones Karkuas ile Müslüman Hamdaniler'den Seyfüdlarinin kuvvetleri Harput yakinlarinda savasa tutusurlar.Karkuas yenilgiye ugrar. Bu savasta askerler'in çogu Dersim ve Elazig'in yerel halkindan olusuyordu. Bizans Dogu Ordu Komutanligina Ionne Tsimiskes, Bati Ordu Komutanligina ise kardesi Leon Phokas getirilir.Böylece Bizans Imparatorlugu Bölgedeki yönetimi Dersimliler'in eline geçer.Çünkü Jonnes Tsimiskes Çemiskezek'liydi. Ancak 882 yilinda Dersim bölgesi Islam Arap etkisi altina girer.

IX. yüzyilda Bizans Imparatorlugu, Mezopotamya içinde yer alan Dersim, bu dönemde Seyh Hasan Beyligi'nin egemenligi altindaydi. Bu dönemde; Türkler'in yerli ittifaklari olan Sadiller ve Mervan Kürtler'i, Bizansa karsi sert darbeler indiriyorlardi. Bu sirada Dersim'in Mazgirt yakinlarindaki Bagin'da Bizans'a karsi ayaklanmahaberi Imparator Manuel'e ulasir.(1051-1052) Bunun üzerine Bagin yöresine Beros komutasinda bir ordu gönderilir.Beros Baginda esine az rastlanan yagmalar ve zulümler yapar.1055'TE Beros'un yeri,ne bu defa Melissene geçer. Bizans Imparatoru THEDORAS Bagin yöresinin yönetimini ve Ermeni Perslerinin savunma görevini Melissene'ye verir.Büyük Selçuklu döneminde ise Selçuklu hükümdar'i Meliksah, Dersim asiretlerin'den bazilarini(Baba, Mansur ve Kureysan asiretleri gibi)Kavurd'a karsi gösterdikleri basaridan ötürü, Selçuklu Sultani Meliksah bu asiretleri Dersim yöresine iskan ettirmistir.

Dersim 118-1142 yillarinda Mengücekler; Mazgirt çevresine, beylikler döneminde ise Dersim yöresine egemen olmuslardi.

Agustos 1226 yilinda Anadolu Selçuklulari Çemisgezek'i ele geçirdiler, 1228 yilinda ise, Mengücekogullari topraklarinin tamamini fetheder.

Böylece Dersim yöresi Anadolu Selçuklular'in egemenligine girer. (1231-1237) Anadolu Selçuklular'in, Büyük Selçuklular'in yenilmesinden sonra, uzun süre degisik beylikler arasindaki etkinlik savaslarinda durmadan el degistiren Dersim, 1243'te kismen Mogol egemenligi altina girdi.
13.yüzyil sonlarindan 14. yüzyil ortalarina kadar Dersim, Elazig-Malatya, Maras, Erzincan gibi yerlerde Mogol egemenligi kurulmustur.

Merkezi Erzincan'da bulunan Eretna Beyligi (1335) bu dönemde Mogollarin varsali durumundaydi.Osmanli topraklarina giren Timur Dersim yöresini kismen de Sivas sehri'ni kusatir. Kuzey Dersim'in hakimi durumunda olan Muttahharten 'de Timr'a itaat eder.Bu dönemde Güney Dersim yöresi ise Seyh Hasan Beyliginin egemenligi altindaydi.Muttahharten, 1387'de Timur'un egemenligini taniyip, Sivas'in ele geçirilmesinde ona yardimci oldu.Bu hareketi cezalandirmak için Dersim üzerine yürüyen Yildirim Beyazid Erzincan'i aldiysa da kesin basari saglayamadi.

Timur'un Dogu Anadolu egemenligi yillarinda Karakoyunlular, Erzurum, Sivas, Erzincan ve Dersim dolaylarina yerlesirler. Akkoyunlular XV.yüzyilin ilk yarisinda Dersim yöresini kendi kendi yönetimine alirlar.

Ankara savasin'dan sonra uzun süren Dersim'deki etkinlik savaslarinda taraf olmayan Dersimliler, Osmanlilar 12 Agustos 1453 Otlukbeli savasiyla yöreyi ele geçirmeye çalissalar da, Dersim yöresinde üslenen Sah ismail'in güçleri ve Dersim'in hakimi Haci Rüstem güçleri Osmanli egemenligini sarstilarsa da , 1514 Çaldiran savasiyla yöredeki Osmanli etkinligini kismen saglamisti.

Bütün bunlara ragmen Dersim'in tamami Osmanli egemenligine girmedi. Dersim ile Osmanli Merkez yönetimi arasinda baglar saglanmistir.XVII. ve XVIII. Yüzyillarda Dersim muhtariyet olarak kalmistir.
Tanzimat döneminde ise Dersim komutanligi Sah Hüseyin adli bir Dersimli'nin egemenligindeydi.
Osmanli merkez yönetimi ile Dersimliler arasinda kaynasmalar devam ederse de XIX. yüyilda Dersim özerk olarak yönetilir.(Abdülhamit döneminde Dersim'in özerk oldugunu belirtir)
1847 yilinda Dersim sancaginin Erzurum eyaletine verilmesinden sonra , 1859 yilinda da yapilan degisiklikle Harput eyaletine baglandi.

1890 yili Devlet sahnamesinin kayitlarinda söyle anlatilir.Mamuret Ül Aziz vilayetine bagli bir sancak olan Dersim'in merkezi Hozat olup, Ovacik, çemisgezek, Çarsancak, Mazgirt, Kuzucan (pülümür), Kizilkilise(Nazmiye) ve Pah kazalarindan olusmaktaydi.

1892 yilinda Dersim, Erzurum vilayetinin Erzincan sancagina bagliydi. 1916 ve 1918 yilinda da herhangi bir yönetsel degisiklige ugramadi.

Cumhuriyet döneminde de degismeler sürmüstür. Cumhuriyetten sonra il yapilan Dersim, 1923'te ilçe olarak Elazig'a baglandi. 1936 yilinda tekrar il yapildi. Ve 2884 sayili özel kanunla Dersim adi Tunceli olarak degistirildi.